Građani i vremena
"Individualizam je društveni proizvod, poput svih vrsta morala i svih religija. Pojedinac prima od društva čak i moralna verovanja koja ga obogotvoruju. To je ono što Kant i Ruso nisu shvatili. Oni su svoj individualistički moral hteli da izvedu ne iz društva, nego iz pojma izolovanog pojedinca..." – Emil Dirkem
Krenemo li Dirkemovim putem, pa društvene činjenice – kao na primer pitanje šta je sa građaninom, građanskom opcijom u Srbiji danas – počnemo da objašnjavamo drugim duštvenim činjenicama, možemo kazati sledeće:
Godine 1989. imali smo prvu priliku da u doba pada Berlinskog zida zajedno sa drugim državama real-socijalizma zakoračimo u građansku demokratiju. Ta je prilika propuštena: umesto u građansku demokratiju, staljinistički bračni par nas je uveo u ratove i moralnu, duhovnu i materijalnu bedu. A ratovi su prirodan način samoodržanja despotskih sistema. Drugu priliku smo propustili 5. oktobra 2000: umesto da 6. oktobar slavimo kao prvi korak ka građanskoj demokratiji, doživeli smo samo jednu od bezbrojnih metamorfoza despotije (posle vizantijske, osmanske, komunističke faze).
Danas je godina 2014, a kada je u pitanju naše građansko društvo – u neuporedivo smo gorem položaju nego 1989! – Zašto?
Zato što se broj građana u periodu 1989-2014. sveo na minimum, na zanemarljiv broj. Od koga naša deca da uče elemente građanskog društva i kulture? Naša politička i kulturna elita je svojim činjenjem i nečinjenjem uništila, po mom mišljenju, onaj najvažniji društveni resurs – kritičnu masu građana koju smo nekada imali. A imali smo je samo zato što Tito nije bio neprijatelj nauke: fakulteti i naučni instituti bili su po svojoj prirodi rasadnici građanske kulture.
Da bi opstalo, svako društvo se služi kolektivnim vaspitanjem kojim uobličava karakter svojih članova – individua. Primarni elementi kao jezik, pogled na svet, vrednosti, norme – posredstvom kolektivnog vaspitanja – određuju karakter jednog društva. I kao što ljudi govore maternji jezik a da pritom i ne moraju formalno znati njegovu gramatiku, tako su ti isti ljudi "vaspitani" u okviru svog društva kao individue iako ne moraju biti svesni primarnih elemenata svoje kulture.
Karakter vaše ličnosti direktan je proizvod društva, kulture u kojoj ste odrastali! Vaša je individualnost formirana u skupu društvenih institucija: porodici, opštini, školi, na poslu, medijima, u grupama istoga ranga, crkvama... Detetu se prenosi maksimum stečenih "zajedničkih" ponašanja, ono se priprema da živi kao drugi – ali ipak na svoj individualan način, jer će na kraju imati svoj karakter, svoj temeperament, svoje kognitivne spsobnosti, osoben sklop crta ličnosti.
Neke kulturne matrice vode ka liberalnom, a druge ka despotskom individualizmu. Dok su zapadna građanska društva izgrađena na normi po kojoj je individua primarni posednik prava (a moć države je ograničena na to da zaštiti ta prava), dotle su despotska društva, sa svojim vojničkim poreklom, građena na podaničkom individualizmu, država ("despotska mašina") je sve, a individua je ništa! Podanik je nastajao tako što je najpre bio dobar sin i morao pokazivati apsolutnu poslušnost pred roditeljima i učiteljima, a kasnije prema gospodaru (caru, sultanu, komesaru).
Pošto dobro i zlo, istina i laž, sloboda i ropstvo nisu psihološke konstante već su proizvod društva, prisetimo se helenskih polisa, jer su oni kvasac za sva buduća građanska društva. Najvažnije dostignuće Atine je bilo nalaženje zlatne sredine između privatnog i javnog života. Snaga polisa nije zavisila od njegovog bogatstva, nego pre svega od obima i kvaliteta vrlina kojima raspolažu njegovi građani. Aktivno učestvovanje u javnim poslovima, briga o javnom dobru, briga o građanskim slobodama, razvijanje moralnosti – najvažnija je antička tekovina za budućnost. – Međutim, kako je broj negrađana (robovi, stranci, meteci, žene, deca) uveliko premašivao broj građana, stvar sa polisom nikako se nije mogla dobro završiti. Umesto da moralizuju negrađane, trgovinu, ekonomiju, ukinu ropstvo, osude kolonijalnu eksploataciju, umesto da moralizuju rad i rade na promeni verovanja da je "svaki manuelni posao nešto nisko", umesto dalje evolucije ideja "živog polisa" Solona i Temistokla, koje su procvetale u Periklovoj Atini – aristokrate i građani poput Platona pretvorili su polis u "mrtvi grad"!
Zapadni srednjovekovni grad je uspešna evolucija polisa: većina njegovih stanovnika su slobodni građani, koji ravnopravno rade, rame uz rame. Samo građanstvo kao oblik slobodnog udruživanja zamenilo je stare veze krvi i zemlje, odnosno porodice i potčinjenosti feudalnom gospodaru. Evoluciju polisa, koja je srž zapadne civilizacije, omogućila je revolucija koja je izvršena u mentalnim kategorijama srednjovekovnog čoveka u zapadnim gradovima: u poimanju vremena (raščlanjavanje na prošlost – sadašnjost – budućnost) i u moralizaciji pojma rada!
Sve naše mentalne sposobnosti su potencijalni kapaciteti koje možemo ostvariti u praksi jedino učeći da ih koristimo. Loša praksa u kojoj se mi danas nalazimo pokazuje da prosečan stanovnik Srbije ni u 21. veku nije svoje mentalne sposobnosti izgradio na konceptu trojstva vremena! Zato "vremensko mišljenje" koje krasi ono malo građana koje još imamo valja korisno upotrebljavati, a ne ućutkivati. Samo nam takvo mišljenje može pomoći da izađemo iz sadašnjih poteškoća i ne vidimo šta bi ga moglo zameniti. A meditiranje nad politikom proizašlom iz ratnih poraza, ili iz "svetog pisma", nikada nam neće pružiti sredstva za građansku organizaciju ekonomskog i političkog života i za uvođenje više pravičnosti i humanosti.
Zoran Stokić
8.10. 2014.
